Веб-сайттардын баары каттоодон өтөт. Мамлекет интернетти кантип көзөмөлгө алгысы келет?
Президенттин администрациясы 13-майда жумушчу топко "Массалык маалымат каражаттары жөнүндө" мыйзам долбоорунун олуттуу өзгөртүүлөр менен бешинчи вариантын сунуштады. 2022-жылдын декабрь айында түзүлгөн жумушчу топтун беренелер боюнча биринчи талкуусу 16-май, шейшембиге белгиленди.
Белгилей кетсек, медиа коомчулук мыйзам долбоорунун төртүнчү варианты боюнча сунуштарын 10-апрелде жөнөткөн. Президенттин администрациясы бир ай бою мыйзам долбоорун беренелер боюнча талкуулоо качан башталат деген суроолорго жооп бербей, дароо бешинчи вариантын сунуштап, медиа тармагынын сунуштары документке эмне үчүн кирбей калганын түшүндүргөн жок. Бир айдын ичинде документтин кезектеги вариантын даярдап, медиа тармагынын өкүлдөрүнө документ менен таанышууга эки күн убакыт берди.
Мыйзам долбоорунда интернет мейкиндиги үчүн маанилүү болгон кайсы нормалар сакталды?
Бардык сайттар медиа болуп саналат
Мыйзам долбоорунда жалпыга маалымдоо каражаттары, онлайн ЖМКлар, веб-сайттар, интернет эмне деген аныктамалар менен берене бар. Аныктамалар жөнүндө кененирээк - спойлерде.
Жалпыга маалымдоо каражаттары - мезгилдүү басылма, маалымат агентсттиги телеканал, радиоканал, телепрограмма, радиопрограмма, видеопрограмма, кинохроника, туруктуу аталыштагы массалык маалыматты мезгил-мезгили менен таратуунун башка формасы (аталышы), анын ичинде интернет-телекоммуникация тармагындагы веб-сайттар.
Тармактык маалымат каражаттары - атайын аппараттык-программалык каражаттардын жардамы менен даярдалган жана жалпы пайдалануудагы электр байланыш тармактары аркылуу электрондук санариптик формада массалык маалыматты таратууга арналган, туруктуу аталышы, учурдагы номери бар жана жарым жылда бир жолудан кем эмес жаңыланып турган электрондук басылма.
Веб-сайт - Кыргыз Республикасынын жеке же юридикалык жактарынын атайын техникалык жана программалык каражаттардын жардамы менен даярдалган электрондук өкүлчүлүк барагы, ээси массалык жайылтуу максатында билдирүүлөрдү жайгаштырат.
Интернет - Интернет протоколун (Internet Protocol-IP) жана Маалыматтарды өткөрүп берүү протоколун (Transmission Control Protocol-TCP) колдонууга негизделген глобалдык дарек мейкиндиги аркылуу ар түрдүү өлкөлөрдүн маалымат системаларын жана телекоммуникациялык тармактарын бириктирген глобалдык маалыматтык-телекоммуникациялык тармак.
- Демек, "медиа" деген аныктама бардык веб-сайттарды камтыйт. Веб-сайт жалпыга жайылтуу үчүн кандай маалыматты камсыз кылбасын, Интернет коомдук мейкиндик болуп саналбасын сайт ээлери каттоодон өтүшү керек.
- Милдеттүү каттоо, жол-жоболор, каттоодон баш тартуу, кайра каттоо процесси, жалпыга маалымдоо каражаттарынын каттоо күбөлүгүн жараксыз деп табуу да сакталып калган, бирок айрым өзгөртүүлөр бар.
- Санариптик өнүктүрүү министрлигинде (мыйзам долбоорунун мурунку редакцияларында – Юстиция министрлигинде) каттоо үчүн татаал жол-жобо каралган. Мисалы "медиадагы маалыматтын максималдуу колөмүн" көрсөтүү керек.
- Арызга "жалпыга маалымдоо каражатын түзүүдө арыз ээсинин ушул мыйзамда белгиленген талаптарга жооп беришин тастыктаган документтер" тиркелет деген бүдөмүк норма да бар.
- Мыйзам долбоорунда, эгер ЖМК каттоодон өткөн болсо, башкалар ошол эле аталыш менен медиа катары каттоодон өтүшү мүмкүн эмес деген норма сакталып калган. Бул эреженин белгилүү бир тобокелдиктери бар: жеке тараптар өздөрүнүн веб-сайттарын каттоо үчүн документтерди чогултуп, бюрократиялык жол-жоболордон өтүү менен жүргөндө, бийликке тиешеси бар айрым адамдар мыйзамдын биринчи күнүндө эле ЖМКны каттоого арыз бере алышат.
Алар ошондой эле каттоодон өткөн маалымат каражаты "аны каттаган ыйгарым укуктуу мамлекеттик органды жана каттоо номерин көрсөтүүгө милдеттүү" деген норманы калтырышкан. Ошол эле учурда бул редакция тууралуу маалымат сайттын башкы бетине тиешелүүбү же социалдык тармактардагы ар бир билдирүүгө бүтүндөй сүйлөм кошулушу керекпи (Твиттерде муну кантип кылса болот? жана видеолор, мисалы TikTok же YouTube Shorts үчүн кыска видеолор) такталган эмес.
Де-факто - цензуранын киргизилиши
- Жарыялоого мүмкүн болбогон нерселердин узун тизмеси менен "сөз эркиндигин, басма сөз эркиндигин кыянаттык менен пайдаланууга, маалымат алуу жана жайылтууга жол берилбейт" деген норма калды.
- Журналисттин укуктары жана милдеттери боюнча эрежелер катаалдалды. Маселен, кайсы бир коррупционердин жана мыйзам бузуучунун аракетин видеого же сүрөткө тартуу үчүн журналист андан уруксат сурашы керек.
Юридикалык жактын ички иштерине мамлекеттин кийлигишүүсү
- Менчик ээсинин жоопкерчилиги, уставды жана менчик ээси менен редакциянын/редакциянын ортосундагы келишимди иштеп чыгуу зарылчылыгы жөнүндөгү макалалар дээрлик өзгөрүүсүз калды. Жалпысынан алганда, журналисттер иштебеген сайттарга тиешеси жок блоктордун баары ЖМКнын абалын начарлатат.
Соттук процесс аяктаганга чейин ишмердүүлүктү бөгөттөө
- Жалпыга маалымдоо каражаттарынын ишин сот тарабынан токтото турууга Конституцияны жана мыйзамдарды бузуу болушу мүмкүн деген доо негиз болот деген эреже сакталган.
- Демек, ар бир доогер соттон макаланы алып таштоону же аны коомчулукка таратуудан жашырууну эмес, редакциянын ишине толук бөгөт коюуну талап кыла алат. Мыйзам бузуудан улам ишмердүүлүктү токтотуу мүмкүн деген эрежеге келсек, кандайдыр бир мыйзам бузуулар болсо, мисалы, эсеп-фактуралар боюнча көйгөйлөр болсо, мамлекет ошол эле учурда бүтүндөй ишкананын ишмердүүлүгүн жана анын сайтынын ишин токтото алат экен.
Мыйзам долбоорунун бешинчи вариантында кандай маанилүү өзгөртүүлөр пайда болду?
Электрондук маалымат каражаттары деген эмне?
- Мыйзам долбоорунда "Жалпыга маалымдоо каражаттарына мезгилдүү басылмалар, телерадиоберүү, интернет-телекоммуникация тармагындагы веб-сайттар жана башка электрондук маалымат каражаттары кирет" деген өзүнчө берене бар. "Башка электрондук маалымат каражаттары" деген эмне экени тактала элек. Болжолдуу сөз социалдык тармактардагы паблик же социатармак жөнүндө болушу мүмкүн. Анткени бул бул интернеттеги сайт.
Бир жыныстуу никелер жана адеп-ахлакка зыян келтирет деген фобиялар
- "Сөз жана басма сөз эркиндигин кыянаттык менен пайдаланууга, маалыматты алуу жана жайылтууга жол берилбестик" деген макалада жалпыга маалымдоо каражаттарында "порнографияны, калктын ден соолугуна жана адеп-ахлагына зыян келтирүүчү жыныстык нике, зордук-зомбулук жана ырайымсыздыкты жайылтууга болбойт" деген аныктама пайда болду.
- Жалпыга маалымдоо каражатынын негиздөөчүсү болууга тыюу салынган беренеге олуттуу өзгөртүүлөр киргизилди. Жашы жете электер, камактагылар жана чет өлкөлүктөрдөн тышкары мыйзамга ылайык, ишмердүүлүгүнө тыюу салынган юридикалык жактар да пайда болду. Ал - "жалпыга маалымдоо каражаттарын же интернет маалымат-телекоммуникация тармагын пайдалануу менен кылмыш жасагандыгы үчүн соттолгон" адамдар.
Соттуулугу жоюлган адамдар шайлоого катыша алат, бирок "Массалык маалымат каражаттары жөнүндө" жаңы мыйзамга ылайык, соттуулугу жоюлган адамдарга жалпыга маалымдоо каражаттарын түзүүгө тыюу салынат экен.
Дагы бир көзөмөл органы – Санариптик өнүктүрүү министрлиги пайда болду
- Мыйзам долбоорунда "Интернет-маалыматтык-телекоммуникация тармагындагы веб-сайт Министрлер кабинети тарабынан белгиленген тартипте Санариптик өнүктүрүү министрлиги тарабынан тармактык маалымат каражаты катары каттоодон өтүүгө тийиш" деп жазылган. Жана башка эрежелер да бар. Каттоо үчүн арыз Юстиция министрлигине же Санариптик өнүктүрүү министрлигине берилет. Андан ары мыйзам долбоорунун текстине ылайык, Санариптик өнүктүрүү министрлиги ар кандай нормаларга кошулат.
Кошумча бюрократия
Кайра каттоо жөнүндө берененин редакциясы өзгөртүлдү. Эгерде юридикалык жак болсо, анда уюштуруучулардын курамын өзгөртүүдө кайра каттоо талап кылынат. Көрсө, юридикалык жактын да сайты болсо, анда ээсин же уюштуруучулардын курамын, аты-жөнүн өзгөртүүдө да кайра каттоодон өтүү керек болот экен. Бирок президенттин администрациясы "кайра каттоо процедурасы учурунда жалпыга маалымдоо каражатынын ишмердүүлүгү токтотулбайт" деп белгиледи.
Мамлекет өзүнүн жашоосун жеңилдетүүнү унуткан эмес
- Мамлекеттик каттоодон бошотуу жөнүндө беренеге "мамлекеттик бийлик жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары тарабынан өздөрүнүн расмий билдирүүлөрүн жана материалдарын, ченемдик укуктук актыларын жарыялоо үчүн гана түзүлгөн жалпыга маалымдоо каражаттары (анын ичинде веб-сайттар)" кошулган.
Каттоодон баш тартуу
- Каттоодон баш тартуу беренесине, эгер менчик ээси каттоо үчүн зарыл болгон бардык маалыматтарды бербесе, анда Санариптик өнүктүрүү министрлиги андан баш тартат деген норма кошулду.
Каттоодон өткөн маалымат каражаттары үчүн гана аккредитация берилет
- Президенттин администрациясы каттоодон өткөн гана жалпыга маалымдоо каражаттарынын кызматкерлери иш-чараны чагылдыруу үчүн аккредитацияланат деген норманы киргизди. Ошол эле учурда журналисттер ачык түрдөгү окуяларды чагылдыра алышат. Бул деген ЖМКлар Жогорку Кеңеш же сот жабык эшик артында кандайдыр бир жыйын өткөрүп жатат деп жазбаш үчүн кошулгандай.
- Ошол эле учурда, эгерде журналист же жалпыга маалымдоо каражаттарынын редакциясы аккредитациялоонун белгиленген эрежелерин бузса, мамлекеттик органдын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын ар-намысына жана кадыр-баркына, ишкердик беделине шек келтирүүчү, чындыкка дал келбеген маалыматтарды таратса, журналист аккредитациядан ажыратылышы мүмкүн. Башкача айтканда, иш-чарага барып, кандайдыр бир негатив жарыяласа - кийинкиде мамлекеттик мекемеге киргизилбей калат.
